Wśród wielu starożytnych postaci, ważnych dla rozwoju nauki było wiele kobiet. Jedną z nich była córka matematyka, astronoma i filozofa Teona z Aleksandrii, który był ostatnim z kierujących Biblioteką Aleksandryjską. Jej historia była na tyle tragiczna, że nawet powstał film luźno nawiązujący do życia wybitnej filozofki. W rolę sławnej Hypatii z Aleksandrii wcieliła się Rachel Weisz w filmie pt. Agora.
Hypatia, mając kontakt od najmłodszych lat ze spuścizną nauki, kształcąc się prawdopodobnie pod okiem swego ojca, osiągnęła poziom, który pozwolił jej stać się wyróżniającą postacią jak na ówczesne czasy. Oprócz filozofii była też specjalistką w dziedzinach matematyki i astronomii. Na jej liczne wykłady przychodzili uczniowie ze środowisk chrześcijańskich i pogańskich. Traktowała wszystkich w ten sam sposób. To nauka była dla niej najważniejsza. Niestety ta neutralność przyniosła jej, oprócz sławy i szacunku wśród Aleksandryjczyków, śmierć zadaną w bestialski sposób.
Dla uczczenia pamięci o Hypatii warto poznać jej wkład w rozwój nauki. Niektóre źródła przypisują wspaniałej filozofce wynalezienie astrolabium (według innych był nim Hipparchos z Nikei) i pewnego rodzaju areometru. Nie dla wszystkich te słowa są zrozumiałe. Zacznijmy od astrolabium, urządzenia, które stało się pierwowzorem sekstantu.
Astrolabium służył do pomiarów kątowych. Można nim określić położenie ciała niebieskiego na nieboskłonie. Budowa oparta jest na wyskalowanym kole z osadzonym celownikiem, który może obracać się względem środka tego koła. Tenże celownik, wyglądem przypominający wskazówkę zegara, zwanym alidade, pozwala za pomocą dwóch przezierników ustalać wysokość i odległość kątową. Przyrząd ten wieszano za pomocą uchwytu tak, aby płaszczyzna koła była pionowo.
Warto tu przypomnieć kilka kluczowych pojęć stosowanych przy obserwacjach astronomicznych. Punkt w który celuje zaczep astrolabium to zenit, względem którego najczęściej dokonywany jest pomiar odległości kątowej. Na drugim końcu pionowej linii jest nadir, punkt znajdujący się dokładnie pod obserwatorem.
Największą rolę urządzenie to odegrało w żeglarstwie. Pozwalała ono określać szerokość geograficzną a także umożliwiało pomiar czasu. Pamiętajmy, że problem mierzenia czasu nadal nie był w pełni rozwiązany. Obserwując ruch słońca na niebie można była, dzięki wyskalowaniu na kole astrolabium, ustalić dokładną godzinę.
Drugi z wynalazków – areometr, to jeden z pierwszych mierników gęstości. Prawdopodobnie chodziło o mierzenie gęstości cieczy w oparciu o siłę wyporu. Hypatia korzystając z zasobów Biblioteki Aleksandryjskiej mogła zapoznać się z pracami Archimedesa, który sformułował prawo dotyczące wyporności prawie 6 wieków wcześniej.
Budowa areometru wymusza jego pionową pozycję, a głębokość zanurzenia zależy od siły wyporu.
Jak widać iloczyn gęstości i objętości zanurzenia jest stały dla danego ciała (jego masy). Odpowiednie wyskalowanie pozwala mierzyć gęstość jako poziom zanurzenia areometru. Ciekawostką jest, że połączenie zjawiska zmiany gęstości pod wpływem temperatury, pozwala stworzyć termoareometr. Na zdjęciu poniżej jako przykład termometr Galileusza.
Te dwa urządzenia są prawdopodobnie wytworem jednego umysłu. Umysłu należącego do ostatnich filozofów starożytności. Śmierć zamordowanej Hypatii to symboliczny upadek nauki aleksandryjskiej i znak nadchodzącego końca nauki greckiej.
Bibliografia i źródła:
„Historia fizyki” Andrzej Kajetan Wróblewski;
Strony internetowe: urania.edu.pl, astrolabium.org, wielkahistoria.pl, wikipedia.org
